Тылга тииһэн төрүт тыллары уларыта, атын өйдөбүллүү сатааһын омук саҥарар тыла уларыйан хаалыытыгар тириэрдиэн сөп. Тылга тииһэртэн харыстаныы эрэйиллэр.

Тылга тииспит
эн
бэйэҥ бааргын ди

АЙЫЫны уонна АНЬЫЫны туох диигиний?

Айыы диэн саха төрүт тыла. Өйү-санааны быһаарар соҕотох тыл. Киһи оҥорор быһыытын, саҥаны айарын биллэрэр.
Ол саҥаны айбыта үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсыахтарын сөп.
"Аньыы" диэн сахаларга суох тыл. "Нь" дорҕоон ньаамыргыыры, албынныыры биллэрэр. Бу тылы булан тыл үөрэхтээхтэрэ саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллар.

Манна элбэх сорохторо бэлиэр бэлиэтэммиттэр. Сахалыы форумҥа нууччалыы суруйар дьон эмиэ тылга тииһэн суруйаллар. Тылга тииһии- солуута суох буолуу, хой баһын туойуу кэпсэтиигэ кыттыһа сатааһын.

оннук, сөбүлэһэбин, солуута суоьу,наьаа уһун сурук форум форматыгар сөбө суох, утары көрсөн олорон төһө баьар сэлэьиэххэ сеп, манна тургэнник, кылгастык...

Анньыы диэн лом, Айыы диэни Аньыы диэн дьон тупсаран санарбыт тыла, диалект буолуон сеп, дьиннээгэ Айыы диэн.

Хааһах, отой
КӨРҮДЬҮӨС БАҔАЙЫтык быһаараҕын
Акаарыҥ итиччэ дуо?

НЬ - ньаамырҕыыр
оччоҕуна
Ҕ - хаагыргыыр дуо?

АҔЫЫ диэни
бэрт киһи
эмиэ АЙЫЫ диэн тыл сылдьар
диэ

"Аньыы" диэн тыл үөрэхтээхтэрэ булбут саҥа тыллара. Сахалары барыларын албынныы сылдьаллар.

ТЫЛ ҮӨРЭХТЭЭХТЭРЭ СЭТИ ҮӨСКЭТТИЛЭР

Саха дьоно былыр-былыргыттан куһаҕаны оҥорор быһыылартан сэт үөскээн тахсарын билэллэр. Ол иһин өй-санаа, таҥара үөрэҕин тутуһаннар сэти үөскэппэккэ кыһаналлар.
Киһи өйө-санаата аһара барар уратылаах. Ону бэлиэтээн ыра санаа диэн баар буолбут. Элбэхтик ыра санааҕа оҕустара сылдьыы киһилии быһыыны оҥорууга тириэрдибэт. Ол иһин өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ киһини харыстаан өйө-санаата аһара барарын тохтото, хааччахтыы сатыыллар.
Элбэх сыыһалардаах, албын “айыы үөрэҕэ” саха дьонун өйдөрүн-санааларын “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэн, оннук үөрэтэн киһи быһыытын аһара барааччылар элбииллэригэр тириэртэ.
Эдэрдэр өйдөрө-санаалара хайа диэки салаллыытыттан быһааран тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут “айыыларын үөрэҕэ” дьоҥҥо оҥорор куһаҕаннарын арааран билэр кыах баар буолла.
Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар дьону албыннаан, була сатаан оҥорбут “айыыларын үөрэҕин” сыыһаларын, албыннарын биһиги арыйан “Чолбон” сурунаалга 2006 сыллаахха суруйбуппут. (1,70).
“Айыы үөрэҕэ”, “айыы үчүгэй” диэн этэр үөрэх дьон айыыны, ол аата уратыны, урут билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатыыр санааларын аһара ыытар, улаатыннарар. Аһара барбыт өйдөөх-санаалаах киһи ону-маны, ол-буну, була сатаан оҥоро сатыыра табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэрэ сэти үөскэтэр.
Элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар оҥорбут куһаҕан өттүгэр халыйыылара манныктар:
1. Эдэр уолаттар айыыны оҥорор санаалара улааппытыттан ханнык эрэ айыыны, киһи билбэт, оҥорбот быһыытын оҥоро сатааннар сыыһа-халты туттуналлара, буруйу оҥороллоро элбээн хаайыыга түбэһэллэрэ үксээтэ.
2. Өлбүт киһи өйө-санаата туспа баран Үөһээ дойдуга айыы буолан тахсар. Айыылар Үөһээ дойдуга олохтоохтор. Бу айыылар ыҥырар, угуйар күүстэриттэн оҕолор айыы буола сатыыллара улаатан бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээтэ.
3. Уһуннук үөрэтэр оскуоланы эдэр дьахталлар үөрэнэн бүтэрэллэр. Улаатан эрэр кыргыттар айыыны, уратыны оҥорор санаалара элбээбититтэн, ханнык эрэ кыайар айыыларын оҥороро сатааннар кыыстарын харыстаабаттара үөскээтэ. Эр дьон буор куттарын буккуйаннар күүстээх, кыахтаах уолаттар төрөөбөт буоллулар.
4. Эдэрдэр айыыны, уратыны, дьон билбэттэрин оҥоро сатыыр санаалара улаатан табаах тардаллара, арыгы иһэллэрэ, наркотиктары боруобалыыллара өссө элбээтэ. Биирдэ эмэ боруобалыы оонньуу сылдьаннар наркотикка ыллара охсубуттарын билбэттэриттэн эдэр наркоманнар эбиллэн иһэллэр.
5. Ыал кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр, иитэр, үөрэтэр аналлаах. Айыыны, уратыны оҥорор санаалара үксээбититтэн, солумсахтара улааппытыттан, эр уонна ойох сыһыаннарын сөптөөхтүк сыаналаабаттарыттан эдэр ыаллар арахсыылара элбээн иһэр.
6. Тыл үөрэхтээхтэрэ саха төрөппүттэрин быһаччы албыннаан оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн сымыйанан этэллэриттэн төрөппүттэр оҕо иитиитигэр аанньа кыһаммат буола сылдьаллар.
7. Солумсах санаа улаатыыта дьон атынтан-атыҥҥа көтүөккэлээн иһиилэрин элбэтэн уонна чэпчэки үлэни көрдүү сатыылларыттан, уһуннук үлэлэнэр үлэлэр кыайан үлэлэммэт буолуулара үөскээтэ. Тыа сириттэн эдэрдэр барыылара элбээн иһэр.
8. Бу сыыһа үөрэх дьайыытыттан дьон айыыны оҥоро сатыыр санаалара улаатан массыынанан айаннаан иһэн уратыны, дьон оҥорботторун оҥороору суол быраабылаларын тутуспаттарыттан уонна түргэнник айанныылларыттан абаарыйалар тахса тураллар.
9. “Айыы үчүгэй” диэн этии дьон айыыны оҥоро сатыыр санааларын улаатыннарарыттан уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, ол аата айыыны бары оҥоро сатыыллара үөскээн сайынна. Антисептиги иһии диэн киһи оҥорбот быһыытын оҥоруу, олус улахан айыы буолар. Дьон антисептиги иһэн кэбиспиттэрэ олус улахан содулланан элбэх өлүү-сүтүү таҕыста, ону бүтүн Россия барыта биллэ.
Өй-санаа үөрэҕэр “айыы үөрэҕин” куһаҕан дьайыытыттан маннык халыйыы үөскээбититтэн дьон оҥорор быһыылара куһаҕан өттүгэр халыйыыта үөскээтэ. Бу өй-санаа халыйыыта сэти үөскэппитин дьон бары билэллэрэ эрэйиллэр.
Сэт үөскээһинэ саха омугу эстиигэ тириэрдиэн сөбүттэн эрдэттэн сэрэнэн элбэх сыыһалардаах, сахалары албынныыр “айыы үөрэҕин” тохтоттоххо табыллар буолла.
Онон саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар сэти үөскэппит “айыы үөрэҕин тохтотор кэм кэллэ.
Туһаныллыбыт литература.
1. “Чолбон” сурунаал. 8 / 2006.
Автор Каженкин И.И. тел. 89659960900.

Айыы Үөрэҕэ -
үйэлэртэн кэлбит дьон өйө-санаата
тыла-өһө
олоххо үөрүйэҕэ

АЙЫЫны аньыыттан араарбат буолбут
балай дьоннор
эбиткит

Көрүлүүргүтүнэн көрүлээҥ

Бэйэҕит көҥүлгүт

🖐️🤣

Саха дьоно ааттанаҕыт буолан баран сэт диэн тугун билбэккит хомолтолоох. Сэт диэн киһи оҥорбут быһыытыгар айылҕа иэстэбилэ ааттанар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ саха тылын харыстаабыта, сайыннарбыта буола сылдьан куһаҕаны оҥороллоруттан сэт үөскээбитин дьон бары билэр буоллулар. Ол сэт дьайыытыттан эдэр оҕолор саха тылын сөбүлээбэттэрэ үөскээтэ. Араас киһи тыла өҕүллүбэт тылларын оҥороннор эдэрдэр саха тылын үөрэтэллэрин бырахтылар.

Нуучча омук тыла мааты туһаналлара элбээһиниттэн буорайан эрэр. Сахаларга була сатаан оҥоруллубут тыл мааттааҕар куһаҕан дьайыылаах, тылы буорту оҥорор.
Сайдыы киирэн иһэрин тохтотон кэбиһии кыаллыбат, хайдах эрэ тэҥнээн биэриини тутустахха эрэ табыллар. Былыргы сахалары үтүктүү сайдыыттан хаалыыны үөскэтэр.
Тыл уларыйыахтаах. Арай кэмнээн уларыйарын ситиһии эрэ билиҥҥи сахалартан ирдэнэр.

Хас биирдии дорҕооҥҥо өй-санаа иҥэн сылдьар. Онтон тыл дорҕооннортон хомуллан үөскүүр. "Нь" дорҕоон ньаамыргыыр, албыҥҥа киллэрэр дорҕоон. Тыл үөрэхтээхтэрэ "нь" дорҕоону туһанан саха тылын буорту оҥоро сылдьаллар. Сахаларга "аньыы" диэн тыл былыр да суох этэ, билигин да суох буолара ордук. Ол курдук айыы диэн киһи оҥорор быһыытын быһаарар тыл икки өрүттээх өйдөбүлэ хаһан да суох буолбат.
Тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыттан босхолонуу сахалартан ирдэнэр.

Кытаатынн тылга тииһин
Этиһин этиһин, дөссө охсуһан бычыргата сылдьаргытын көрбүт киһи дьэ бэрт баи көрүдьүгэсс баи боло этэ,
Хайалара эрэ акаарыта баһыйан кыайыа этэ ,
Ха-ха-ха

Таҥара үөрэҕэ диэн эр дьон, үлэһиттэр үөрэхтэрэ буолар. Сотору үлэһиттэр кыайыахтара.
Эр дьон күүһүрэн иһэллэр. Эр дьон күүһүрдэхтэринэ саха омук сайдыаҕа.

Саха омук сайдыыны ситиһэн иһэр. Саха тылын олоҥхо кэмигэр киллэрэ сатааһын диэн таах хаалар дьыала. Тыл үөрэхтээхтэрэ тылга тииһэллэрин, дьону албынныы сатыылларын оннугар сахалар былыргы ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэриигэ ылсаллара буоллар чахчы туһаны оҥоруо этилэр.

Сэбиэскэй былаас тобохторо - тыл үөрэхтээхтэрэ сахалары сайдыы диэки буолбакка олохтон хаалыы, олоҥхо кэмигэр төннүү диэки ыҥыраллар. Сайдан иһэр саха омукка тыл үөрэхтээхтэрэ туһалара суоҕа быһаарылынна.

Айыы диэн дьон билбэт, ол иһин оҥорбот быһыыларын оҥоруу буолар. Үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсар уратылаах. Ол иһин айыыны оҥорууга олус улахан сэрэхтээх буолуу ирдэнэр.
"Аньыы" диэн сахаларга суох тыл. Саха тылын тылдьыттарын ылан көрө түһэриҥ буоллар. 1967, 1972, 1994, 2008 сыллардаахха бэчээттэнэн тахсыбыт тылдьыттарга бу тыл суох.
Тыл үөрэхтээхтэрэ сахалары албыннаан киллэрэ сатыыр тыллара буолар.

Хааһах, син сөпкө куолулуугун гынан баран
ити АЙЫЫ уонна АНЬЫЫ диэнҥэр
тобуктаан хаалаҕын

АНЬЫЫ - хаалынньаҥ, куһаҕан суолталаах (аньыы-кутуу).
оттон
АЙЫЫ - айылҕалыын (эволюциялыын) биир тэҥҥэ хардыылааһын (саҥыы).

Ийэ Кут саҕар
Салгын Кут сайар
Буор Кут саҥар

Бэйэлэрэ быһаарынар өйдөрө-санаалара суохтар ким эрэ эппитигэр киирэн биэрэр кыахтара улаатан хаалар.

"Сүрэҕэ суох сүүс сүбэлээх" диэн өс хоһооно баар. Элбэхтик саҥарыы үлэҕэ туһалаабат. Онтон үлэ эрэ омугу сайыннарар.

"Аньыы" диэн тыл сахаларга суох тыл. Тыл үөрэхтээхтэрэ сахалары албыннаан киллэрэ сатыыр тыллара. Үлэлии сылдьар киһи сыыһа-халты тутуннаҕына куһаҕан буолан тахсарын билэр.

Айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕин үлэһит, бэйэлэрэ оҥорор, тутар дьон чуолкайдык билэллэр. Ол курдук үчүгэй буолуо диэн санааттан оҥоруллубут айыы куһаҕан буолан тахсара быдан элбэх.
Араас кумааҕы үлэһиттэрэ элбээннэр айыыны оҥорууну "үчүгэй" эрэ буолар диэн этээччилэр элбээбиттэрэ айыы диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылы кыайан уларыппат.

Саха классик суруйааччылара: Н.Якутскай, Амма Аччыгыйа, Софрон Данилов,
Л.Попов, Д.Таас, И.Гоголев, Далан, Эрилик Эристиин уода
Бэйэлэрин айымньыларыгар айыы, аньыы диэн тыллары тус-туспа суолталаан киллэрбиттэрэ..
Ол барыта саха омугун туохха да тэҥнэспэт, атыылааммат тылын-өһүн баайа буолар!

Бу автор, наһаа бэйэтин улуутук сананар буолан, улуу суруйааччыларбытыгар тэҥнэһэ сатаан
бэйэтэ этэринии "тылга тииһэ" олордоҕо

Ол ханнык эрэ сурунаалга биирдэ бэчээттэммитин
Хатырык мэтээл курдук куоһурдана сатыыр дуу?🤣

Кумааҕыны эрэ суруйар, бэрийэр киһи бэйэтин үчүгэйи эрэ оҥорор курдук сананара улаатар.
Үлэһит киһи үчүгэйи оҥоробун диэн куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ элбэх.
Үчүгэйи оҥоро сатааһын табыллыбатаҕына, сатамматаҕына куһаҕан буолан тахсарын үлэһит киһи билэр. Ол иһин айыы диэн тылы икки өрүттээх өйдөбүлүнэн туһанар.
Омугу үлэһиттэр эрэ сайыннараллар.

Хотон сааҕын күрдьэччилэр саха омугун сайыннара сырыттахтара..

Үөрэх "үчүгэй" диигин быһыылаах. Үөрэх салгын куту үөскэтэр уонна биир эрэ үйэлээх. Ол аата биир киһи үйэтигэр эрэ туһалыыр. Үөрэх кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллибэт. Киһи өллөҕүнэ салгын кут ыһыллар, суох буолар.
Үлэ киһиэхэ буор кутун үөскэтэр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр. Сатабыл, дьоҕур, талаан диэн барыта буор куттан тутулуктаахтар.

Саамай туруктаах баайынан сир буолар. Үөрүөхпүт иһин өбүгэлэрбит элбэх сири бас билэн хааларбыттар. Ырыынак кэмигэр сир сыаната үрдээн иһэр.
Сахалар сиргэ кыайа-хото үлэлээн баһылаатахтарына сайдыыны ситиһэллэр.

Саамай туруктаах баайынан сир буолар. Үөрүөхпүт иһин өбүгэлэрбит элбэх сири бас билэн хааларбыттар. Ырыынак кэмигэр сир сыаната үрдээн иһэр.
Сахалар сиргэ кыайа-хото үлэлээн баһылаатахтарына сайдыыны ситиһэллэр.

Бу далбаай, "үөрэх кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллибэт" диэбит
Дьэ кэрэгэй этии!🤣
Үөрэхтээх дьон бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын кинигэҕэ тиһэннэр
Өлбөт үйэлэнэллэр! Туох барыта мунньуллан иһэр кинигэҕэ уонна атын көлүөнэлэргэ бэриллэр

Мин кинигэни эппэтэҕим. Киһи баһын иһигэр баар өйө-санаата ханна тиийэрин быһаарбытым. Элбэх араас үөрэхтээхтэр оҕолоруттан киһи туһанар дьоно тахсыбаттар.

Ол аата, удьуор утума диэни мэлдьэһэр буоллаҕыҥ.

Оннооҕор, ыттарга ити баар удьуору утумнааһын
Булчут ыт оҕото, төһө да үөрэппэтэҕиҥ иһин син биир бултаан барар
Ол аата, үөрэх хаанынан бэриллэр "генетическай информация" быһыытынан
Ону оҕо туһанара, туһаммата бэйэтиттэн эрэ тутулуктаах

Эт-сиин кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитэ удьуордааһын диэн ууттанар. Онтон өй-санаа эккэ-сииҥҥэ иҥэн, үөрүйэх буолан буор куту үөскэттэҕинэ эрэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанар. Өй-санаа кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитэ утумнааһын диэн ааттанар.
Үөрүйэх буолууга тиийэн эти-сиини уларыппатах өй-санаа кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллибэт, аһыллан, айыы буолан хаалар. Ол иһин ыал буолууга буор куту харыстааһын улахан суолталаах.

Түүллэри үөрэтэммин өй-санаа ханна сылдьарын син билэбин диэххэ сөп. Санаа олус элбэхтэ хатыланан үгэһи үөскэттэҕинэ киһини бэйэтин хамсатар кыахтанар. Киһини үгэстэр хамсаталлар.
Өй-санаа өссө сайдан үөрүйэх буолууга тиийдэҕинэ эти-сиини уларытар, эккэ-сииҥэ иҥэр. Ол иһин кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанар. Ол аата үөрүйэх буолбут өй-санаа, буор кут кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр.

Хааһах сымыйалыыра эбитэ буоллар тыл үөрэхтээхтэрэ тутан сиэбиттэрэ ырааппыт буолуо этэ.

Тылга тииһии омугу эстиигэ тириэрдиэн сөп. Ол курдук тыл үөрэхтээхтэрэ саха омук төрүт, уруккуттан баар тылларын уларыта сатааннар бу эстии кэлэрин түргэтэтэн эрэллэр. Эйэ-нэм, солун, остуоруйа, ийэ, айыы, салайааччы диэн тылларбытын бу дьонтон харыстаатахпытына сатанар буолла.