сомоҕо домох диэн уларыйбат формалаах тыл ситимэ
сомоҕо домох үксүн икки, үс, онтон да элбэх тыллар арахсыбат ситимнэринэн бэриллэр, туспа быһаарыллар өйдөбүллээх. Холобур:
1. айахха киирбиччэ -- толкуйдаабакка саҥарар
2. атаҕын тэҥнээбит -- өлбүт.
3. бытыкпын быһа үктүөхпэр дылы -- наһаа кырдьыахпар диэри.
4. күн-ый буол -- абыраа, көмүскээ.
5. сыҥаах анныттан ылсар -- этиһиик, ордук тылы саҥаттарбат,хабыалаһан олорор.
""
Кэбуки саха тылын учууталаҕын быһылаах. Грамматика быраабылатын билэриҥ сүрдээх эбит. Домох диэн тыл суолтатын миэхэ быһааран биэриэҥ буолаарай. Сомоҕо диэн султатын син удумаҕалыыр курдук эбиппин. "Дом"-(ох) тыллар диэн дуо? Өйүм кыайан хоппот. Багдарыынтан ыйытыахпын оҕонньор бу форуму өҥөйбөтө буолуо.
Сомо5о домо5у быьаар
Друг, сомо5у домо5у билиэххин ба5арара буоллаххына Нелунов "Сомо5о домохтор" кинигэтин бул, 2010 сыл тахсбыта
Диалект
миэхэ срочно диалект тылдьыта наада, хайдах булабын сайтка киирэн кере сатаатым да. сатаан аспатым,булбатым эбэтэр суох дуу. субэлээн.манна саха тылын себулуур иэнтэриэьиргиир дьон баар эбит диэн кередеьебун
""
Кэтэмэҕэйдии, кэлэҕэйдии барбакка онно- манна сигэммэккэ саха сиэринэн киһилии кылгас соҕустук быһаарыаххын тылыҥ хороччу тардар дуо? Туоххут идэтэ буолла чопчу эппиэти биэрэртэн куотунар. Манна ким эһигини сыыһа эппиэттээтигит диэн ким сырай - харах анньар үһү. Баары, баарынан суоҕу, суоҕунан буоллаҕа.
""
А.Г Нелунов тылдьытын Кэбуки сүбэтинэн көрдөөн илиибэр тутан олоробун да ыйытыым эппиэтин кыайан булбатым. Ити кэриэтин итиччэ наардаан баран иероглиф толкуйдаабыта буоллар ордук буолуох эбит. Нууччалыы быраабылалары үтүгүннэрбэккэ эрэ. Ити сомоҕо ["домохтор"] диэн тылы айан таһаарыан кэриэтэ. Ол одук сонуннук уонна муодунайдык көстүө этэ.
""
Таана махтал ити арааһа икки тылы холбуу сыһыары тутан өйдөөтөххө сөп буолуо. Мин домох диэн тыл суолтатын билиэхпин баҕарабын. Хайдах эрэ номох диэни уларыппыт курдуктар, ол иһин атыҥырыы санаан ыйытабын. Кулгаахпар отой батан киирбэт тыл.
мин саныахпар ДОМОХ диэн тыл оло5о ДОМ диэн.
Икки-ус тыл холбоьон биир домноох бэргэн ейдебулу биэрэллэр. ДОМ диэн хас да тылтан уескээбит ейдебулу тегурутэн биир онорор быьыылаах. ОХ диэнэ стрела диэбит курдук, бэргэн ейдебул. Оннук быьыылаах:) Мин курдук тыл уерэхтээ5э буолбатах киьи ейдууругэр))
""
Сомоҕо дойҕохтор диэн ордук курдук. ОЛ аата буолар, буолбат ох тыллар диэн ордук барсар ини. "Ат эккирэтэр уораҕайа" диэн киэҥ дьиэҕэ ким киирэн аты сырса ооньообут үһү. Дойҕох буолара биллэр буоллаҕа.
Ат эккирэтэр улахан дьиэ
Маннык бала5ан былыр баай дьонно баара уьу. Кырдьык, аттаах киьи кетутэн ааьар эбит, эбиитигэр ат уеьэ олорон кымньыытынан еьуетун таарйыар эбит. Оттон билигин оннук улахан дьиэлэр бааллар буолбат дуо, билбэккин да. Холобур Саха таетрыгар аттаах кьини кэллэрдэххэ кетутэн ааьар буо, Буот, онон сомо5о домо5унан да олоххо баары этээхтэрэ дии.
Нелуноа улахан үлэни көрсүбүт, оҥорбут эбит сирийэн ааҕан көрдөххө.
Ол эрээри эмиэ да тоҕо сомоҕо домохторун нууччалыы тылбаастаан быһаара сатаата, сахалыытын суруйуоҕун ордук өйдөнөр гына. Нууччалар биһиги сомоҕо домохпутугар сахалартан ордук бэһирэллэригэр дылы буоллаҕай? Аны туран олус элбэх С.Д. диэҥҥэ киирсибэт тыллар этиилэр киирбиттэр
(*!*)
Абааһы быһа кымньыылаабыт - эмискэ, соһуччу күүскэ ыалдьыбыт.
Аал уоппутун умуруордулар, күлэ – күлэ күлбүтүн таптайдылар – кэһэттилэр, киһи аатыттан аһартылар.
Абааһыта киирбит - куһаҕан буолбут, киҥэ - наара алдьаммыт.
Аҕа баһын тосту олорбут – аҕатыттан улахан ситиһиилээх киһи буолбут.
Аҕатын туйаҕын хатарбыт – аҕатын утумнаабыт дьарыгын салҕаабыт.
Айах адаҕата –
Айах минньитэ – тото - хана үчүгэй аһы аһыы.
Айаҕын муҥунан - улаханнык айдааран (саҥарар).
Айаҕын булунар - аһыыр аһын булунар.
Ала кулуну төрөппүт – ырдьаччы томмут.
Алын сыҥаах - хос сыҥаах буолар дьон этэригэр сөбүлэһэн куолулуур.
Ат эккирэтэр уораҕайа – киэҥ - куоҥ сир.
Аттан - биэттэн төрөөбөтөхпүт – дьон курдук дьоммут.
Атах тэпсэн олорон - дьоһуннаах, наҥылыччы, эйэлээхтик (атахтара таарыйсалларын курдук, чугас утарыта көрсөн). 2. Бииргэ, тэҥҥэ үөскээн. 3. Тэҥҥэ, тэҥнээхтэрин курдук.
Атахха биллэрдэ - куотта, саста.
Аанньа ахтыбат - болҕойбот , кыһаммат, аахайбат.
Балык айах – саҥата суох, тиис – уос аччаабыт.
Бас баттах барбыт – мээнэ - мээнэ буолбут.
Биир өлүүгэ өлбүт – биир дьарыктаах, кыһалҕалаах дьоннор.
Билэр күөлүм балыга – бэрткэ билэр киһим.
Борбуйун көтөхпүт - улааппыт, бороохсуйбут.
Буута быстарынан – муҥ кыраайынан.
Бытыга умайда - иҥсэтэ эрэ көптө, астыммата.
Бытыгын быһа үктүөр дылы - бачча улаатыар, сааһырыар дылы.
Былдьаһыкка быстыбыт –
Бэлэһигэр силлээбит – бэйэтин дьарыгар уһуйбут.
Дьааһык киэһээ - куһаҕан, абааһылаах киэһээ, киһи өлбүт киэһэтэ.
Дьахтар ииктээтэҕинэ иигэ халыйан тиийэр сирэ – чугас баар сир.
Дьолоҕойгор тохтот - өйдөөн, болҕойон иһит.
Ийэ - аҕа ырыатын ыллатта – ааттаһыннарда - көрдөһүннэрдэ, сордоото.
Икки сирэй буолума – сирэй көрбөх буолума.
Иэдэс биэрэр - сөбүлээбэт, кэпсэппэт, туора көтө сылдьар.
Илиитин иһигэр эргитэр - таптаабытынан дьаһайар, оҥорор.
Инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан – нэһиилэ тиинэн – түгэнэн, эрэйинэн.
Иэппэт ынахха дылы буолан – кэпсиэ буоллаҕына кэпсээн испэт, оҥоруо буоллаҕына оҥорон испэт.
Иһигэр былас муостаах киирбит – кииримэрэ киирбит, майгыта алдьаммыт.
Баҕар ким эрэ туһанаарай диэн тугу билбиппин угабын
Киэҥ көҕүстээх – кыраҕа кыыһырбат, кыһаммат холку.
Куойатыгар - маҥкытыгар оҕустарбат – кыһаммат, суолта биэрбэт
Кураанах маска хаан аҕыыр – дьону холуннарар, сымыйанан балыйа сатыыр.
Кураанаҕы куустарда - албыннаата, эрэннэрэн баран толорбото.
Кудуккун таһаар - мунньуллубут, тууйуллубут санааҕын, кыһыыыгын таһаар.
Кутурук маһа – кэнниттэн батыһа сылдьар.
Кутуругар туос баайбыт – үүрбүт, аны кэлбэт оҥорбут.
Күөх оту тосту үктээбэт – сытыары сымнаһаҕас, көнө майгылаах.
Күөх көппө ( сүрэх) – сүрэҕэ суох, сүрэҕэлдьэс киһи.
Күрдьэҕэҕин хомун, кыдьыккын кыан, имэҥҥин иҥэрин – үөнэ суох көнөтүнэн сырыт.
Көрүөх бэтэрээ өртүгэр – түргэнник, суһаллык.
Маҥай аллаах – сэнээн, кыччатан, атаҕастаан этии.
Муҥур ыраахтааҕы – барыларыттан үрдүк сололоох.
Муннугар сыттаах - ханна ас, бырааһынньык, үөрүү - күтүү баарын көтүппэт киһи.
Муоһа сарбыллыбыт – бардамныыра тохтообут, намтаабыт.
Оһоҕос түгэҕэ, мунну бүөтэ – ыал кыра оҕото.
Олорбуппут сыччах – соһуччу кыһалҕа.
Оруо маһы ортотунан - мээнэ –мээнэ буолбут.
Саарытын астарбыт – кэһэйбит.
Саат куттар – аат- суол барбытын төлөттөр.
Сайбарыын аһылык – айаннаары, ыраатаары сылдьан чугас дьонун мунньан аһатыы.
Сир түннүгэ, быта – элбэҕи билэр – көрөр киһи.
Суор хараҕын сиэбит киһи – туох эмит туһугар олус кыһанар, үлэлиир.
Сирэйин тириитэ халыҥаабыт – саатар, кыбыстар диэни умнубут.
Сымыыттааҕар бүтэй – саҥарбат, саҥата суох.
Сыарҕатын сыҥааҕа миэхэ иҥнэр – тоҕо эрэ миигин өрүү булан тахсар.
Сүүһүм көлөһүнүн уллуҥахпар ааҕан, уллуҥаҕым көлөһүнүн сүүспэр ааҕан- улахан сыранан, эрэйинэн ситиһиллибит.
Сүрэҕин сүлүйдүн, быарын манньыйдын - ааттаһыы, көрдөһүү тыллара.
Таала кырыыламмыт – кыыһырбыт, уордайбыт.
Тииҥ мэйии – өйдөөх, тугу да умнубат киһи.
Тииһэ хоторо буоллар – кыайара буоллар кэһэтиэ эбит.
Тилэх баттаһа – кэнниттэн хаалбакка, тута саппай уопса сылдьар.
Тэһиин тутар – ыалдьыты ытыктаан киһилии көрсөр.
Тоһун ылбыт – кэһэйбит.
Тумса туустаах – эҕэлээх саҥалаах, кыһыылаах тыллаах киһи.
Тумсун дулҕаҕа соттор – тугу да билбэтэҕэ - көрбөтөҕө буолар.
Баьалыста кемелеьуоххут дуо
сомого домогун этэги.
1 Ыксыыр айманар
2 Элбэги санарар
3 Олус кулэр
4 Тургэнник куотта
5 Елле
6 Учугэйин утуетун бааппыт
7 Сатаммытыгар уербут
8 Туохха да кыьаммат барытыгар хаххалаах курдук киьи
9 Куттана дьигис гынна
10 Туох да кестубэт хараната
Баьаалыста эппиэтиэххит дуо?
(*!*)
Ууну омурпут - саҥата суох буолбут.
Уйатыгар уу киирбит - ыксаабыт, куттаммыт.
Хаан тамайар – аймаҕыргыыр, уруургуур.
Хаардаммыт чөҥөчөх – ойоҕуттан атын дьахтарга оҕо.
Хара баранаак - куһаҕан, сидьиҥ киһи.
Харах аалар - мэһэй - таһай буолар, кыыһырдар.
Харытыттан харбаппыт – куһаҕаны, соччото суоҕу оҥорон баран тутуллубут.
Харыйаны таҥнары соспут курдук – сатамньыта суох, төптөрү, хадаар майгы.
Хос моонньу буолума – дьон эппитин үтүктүмэ.
Хой баһын туойар – туһата суоҕу мээнэ мээрилиир.
Хоҥ мэйии - өйө суох, акаары.
Хоҥоруутугар хоннорбот (холообот) – кыһаммат, суолта биэрбэт.
(*!*)
Ыарахан атахтаах – үчүгэйгэ кэлэн барбат, куһаҕан.
Ыарахан тыыннаах – соччото суох майгылаах.
Ыт атах – түргэн, сыыдам, элэс курдук.
Ыт мунна баппат - кыараҕас, ыккый ойуур.
Ыт атаҕын туттарбыт – кураанахха сордообут, эрэйдээбит, албыннаабыт, хомоппут.
Ытыһын сотуннарда - албыннаата, эрэннэрэн баран толорбото.
Ыһыгын аара ыйаабыт – утары уунарын умнан кэбиспит кэччэгэй, көҥөс киһи. Ыҥырыа уйатын тоҕо тарта – айдааны, аймалҕаны таһаарда.
Сомо5о домох ес хоhоонуттан уратылаах дуо?
Холобур: ат суурдэ5инэ ыт хаалбат диэн ес хоhооно баар дии. Итини сомо5о домох диэххэ сеп дуо?
биир муоста5а туруохпут - тэҥҥэ, ситэн кэлии
Кулгаа5ар куба саахтаабыт - дьүлэй, аахайбат
Кураана5ы куустарда - албыннаата, аһарда
Тыал хоту сылдьар - тус санаата суох, устугас киһи
Ытыьын соттон хаалла - матта, мэлийдэ
Ир суолун ирдиэхпит, тон суолун тордуохпут - хаанннаах иэстэбил, өс ситиһии
